Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός -κατά κόσμον Κώνστας- γεννήθηκε στο χωριό Ταξιάρχης της Αιτωλοακαρνανίας το 1714 μ.Χ. από ευσεβείς γονείς, οι οποίοι του μετέδωσαν από την παιδική του ηλικία την σπουδαιότερη θεόσδοτη εντολή: την ολοκληρωτική αγάπη προς τον Θεό και τον συνάνθρωπο. Νεαρός άνδρας, σε ηλικία περίπου είκοσι χρονών, μετέβη στο Άγιον Όρος και σπούδασε τα ιερά γράμματα παρά τους πόδας του σοφού διδασκάλου Ευγενίου Βούλγαρη στο σχολείο της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου. Κατά τη γνωριμία του με τον μοναχικό βίο η καρδιά του δονούνταν στους ρυθμούς του Θείου Έρωτος. Έτσι, εκάρη μοναχός και έπειτα χειροτονήθηκε ιερέας στην μονή Φιλοθέου του Αγίου Όρους. Περισσότερα από είκοσι χρόνια καθοδηγούνταν από σοφούς γέροντες και διδασκάλους της ησυχαστικής ζωής, μελετούσε την Αγία Γραφή, θεολογικά συγγράμματα αλλά και άλλα θρησκεύματα όπως ομολογούσε ο ίδιος στα κηρύγματά του: «Εγώ», έλεγε, «εδιάβασα πολλά περί Εβραίων, ασεβών, αιρετικών και αθέων. Τα βάθη της σοφίας ηρεύνησα. Όλες οι πίστες είναι ψεύτικες. Τούτο κατάλαβα αληθινά: μόνο η πίστις των ορθοδόξων είναι καλή και αγία».

Από την μια μεριά, ο σκληρός αλλόθρησκος κατακτητής (οι Οθωμανοί) και, από την άλλη, η δεισιδαιμονία και η αμάθεια αιώνων που μάστιζε τους Έλληνες έλεγξαν αρχικά και στην συνέχεια αφύπνισαν την ευαίσθητη και αγία ψυχή του πατρο-Κοσμά, ωθώντας τον να συλλογίζεται: «Εγώ να μένω εις την κορυφήν του Όρους απρόσβλητος εκ της συμφοράς, και κάτω εκεί εις τους πρόποδας του Όρους, εις τα χωρία και τας πόλεις, οι αδελφοί μου να βασανίζονται και να μαρτυρούν; Δεν πρέπει και εγώ να σπεύσω εις την βοήθειαν των; Ναι! Τους βοηθώ και απ’ εδώ με τας προσευχάς μου, διότι το μετά πίστεως και καθαράς καρδίας υπέρ των άλλων προσεύχεσθαι είναι ίσον προς το αγωνίζεσθαι υπέρ της πίστεως και αρετής. Αλλ’ εις μίαν τοιαύτην περίπτωσιν δεινής δοκιμασίας δεν χρειάζεται και η ενεργός συμμετοχή; Δεν χρειάζεται η επίσκεψις των εν φυλακαίς μαρτύρων, δεν χρειάζεται η προσωπική επαφή με τους τεθλιμένους αδελφούς; Ένας παρήγορος λόγος, μια συμβουλή, μια εκδήλωσις ευσπλαχνίας, ένα δάκρυ, που ενώνεται με τα δάκρυα των πονεμένων, δεν είναι ανεκτίμηται προσφοραί εις τον αγώνα της πίστεως;». Στην πάλη τον λογισμών του ξεκάθαρη απάντηση έδωσε ο Θεός μέσω της Αγίας Γραφής. Άνοιξε ο Κοσμάς την Καινή Διαθήκη και το βλέμμα του έπεσε στον θεσπέσιο Παύλειο λόγο: «μηδείς τό ἑαυτοῦ ζητείτω, ἀλλά τό τοῦ ἑτέρου ἕκαστος» (Α΄ Κορ. 10:24). Ο κύβος ερρίφθη, ο Θεός απάντησε και ο Άγιος υπάκουσε…

Ο άγιος Κοσμάς, πριν αρχίσει την ιεραποστολική του δράση, συμβουλεύτηκε τους πνευματικούς του πατέρες και, αφού πήρε την ευχή τους, κατευθύνθηκε στην Κωνσταντινούπολη, στη μητέρα Εκκλησία, για να λάβει την έγκριση και ευλογία του πατριάρχη Σεραφείμ για τον επανευαγγελισμό της σκλαβωμένης Ελλάδας και των γειτονικών περιοχών. Από την Κωνσταντινούπολη ξεκίνησε τις ιεραποστολικές του περιοδείες, αφού πρώτα, ο αδελφός του Χρύσανθος τού δίδαξε τις βασικές αρχές της ομιλητικής. Ο Άγιος πραγματοποίησε τρεις περιοδείες σε περισσότερα από είκοσι χρόνια. Επισκέφτηκε τη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια, όλη σχεδόν τη Μακεδονία, τη Χειμάρρα, την Αιτωλοακαρνανία, την Άρτα, την Πρέβεζα, την Κεφαλλονιά και άλλες πολλές πόλεις και χωριά. Το κήρυγμά του είχε τεράστια επίδραση στο βασανισμένο λαό. Ο ίδιος διακατεχόταν από γαλήνη αλλά και βεβαιότητα πως τα λόγια του εκφράζουν το Θεό. Γι’ αυτό τον λόγο, παρόλο που μιλούσε απλά, ανέπαυε και καλλιεργούσε τις ψυχές των ακροατών του, σε σημείο που να δακρύζουν όταν αυτός απομακρυνόταν από τα χωριά και τις πόλεις τους.

Αφενός η προσπάθειά του με λόγια και με έργα ενάντια στο βίαιο εξισλαμισμό των Ελλήνων από τους μωαμεθανούς και αφετέρου ο φθόνος των Εβραίων απέναντί του, ώθησαν τον πασά να σχεδιάσει και να υλοποιήσει το μαρτυρικό θάνατό του. Ο Άγιος, παρόλο που γνώριζε ότι πλησίαζε το τέλος της επίγειας ζωής του, έμεινε ψύχραιμος, προσευχόμενος και περίμενε την ιερή τούτη στιγμή με καρτερικότητα. Επτά στρατιώτες τον οδήγησαν σ’ ένα απόμακρο μέρος -στο Κολικόντασι- και τον κρέμασαν σ’ ένα δέντρο, όπου άφησε την τελευταία του πνοή, στις 24 Αυγούστου του 1779.

Ιεραποστολή και εκπαίδευση

Το καρποφόρο έργο του Αγίου Κοσμά έχει διαστάσεις αποστολικού κύρους, γι’ αυτό άλλωστε και η Εκκλησία τον τιμά ως ισαπόστολο. Ένα τέτοιο έργο περιλαμβάνει πολλές πτυχές και δεν αναδεικνύεται -ούτε καν παρουσιάζεται- ολοκληρωμένο περιληπτικά, μέσα σε λίγες λέξεις. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο θα επιχειρήσουμε να επικεντρωθούμε μόνο σε μία πτυχή αυτού του έργου: στην έμφαση που έδωσε ο Άγιος στην παιδεία και στην κατά Χριστόν εκπαίδευση κυρίως των νέων. Η δράση του ξεπερνά και αυτήν του υπουργείου παιδείας. Με τις ενέργειές του χτίσθηκαν 210 ελληνικά σχολεία και επαναλειτούργησαν άλλα 1100, τόσο ελληνικά όσο και κοινά.

Με τους λόγους του ιερού Χρυσοστόμου «Καί τοῖς ἀνδρᾶσι παραινῶ ταῦτα, εἰς διδασκαλεῖον παραγίνη, παιδευόμενος φιλοσοφίαν πνευματικήν περίελε τόν τύφον ἐκεῖνον. Τοῦτο καί ἀνδρᾶσι παραινῶ καί γυναιξἰ» (Ε.Π.Ε τ.22, σελ. 228) παρακινούσε όχι μόνο τους άνδρες αλλά και τις γυναίκες και όχι μόνο τους νέους αλλά και τους ωρίμους να μάθουν γράμματα. Ανέφερε χαρακτηριστικά:

Ανοίξατε σχολεία. Να σπουδάζετε και σεις, αδελφοί μου, να μανθάνετε γράμματα, όσον μπορείτε. Και αν δεν εμάθατε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας να μανθάνουν τα Ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είναι εις την ελληνικήν. Και αν δεν σπουδάσης τα ελληνικά, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβης εκείνα όπου ομολογεί η Εκκλησία μας. Καλύτερον, αδελφέ μου, να έχης ελληνικόν σχολείον εις την χώραν σου, παρά να έχης βρύσες και ποτάμια, και ωσάν μάθη το παιδί σου γράμματα, τότε λέγεται άνθρωπος. Το σχολείον ανοίγει τας εκκλησίας, το σχολείον ανοίγει τα μοναστήρια.

Ομιλούσε ο πατρο-Κοσμάς με πύρινο ενθουσιασμό για την εκπαίδευση των ανθρώπων, αφού όμως πρώτα είχε θέσει ως απαραίτητη προϋπόθεση τα σχολεία να έχουν ως θεμέλιο τον Χριστό, την αγάπη σ’ Αυτόν και στον πλησίον. «Αλλιώς αν το σχολείο δεν είναι έτσι όπως το περιέγραψε θα είναι ψυχρό, αδιάφορο, πολέμιο της αληθινής πίστεως, το σχολείο θα εκφυλισθεί, διότι βρίσκεται εκτός προορισμού και είναι δυναμίτης στα θεμέλια της Ορθοδόξου κοινωνίας» (Αυγουστίνου Καντιώτη, Κοσμάς Ο Αιτωλός, σελ. 30).

Κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας του σ’ ένα χωριό της υπαίθρου, θέλοντας να εξάρει την αξία του χριστιανικού σχολείου, ρώτησε:

—Έχετε σχολείον εδώ εις την χώραν σας να διαβάζουν τα παιδιά;
—Δεν έχομεν, άγιε του Θεού.
—Να μαζευθήτε όλοι να κάμετε ένα σχολείον καλόν, να βάλετε και επιτρόπους να το κυβερνούν, να βάνουν διδάσκαλον να μανθάνουν όλα τα παιδιά γράμματα, πλούσια και πτωχά. Διότι από το σχολείον μανθάνομεν τι είναι Θεός, τι είναι Αγία Τριάς, τι είναι Άγγελοι, δαίμονες, παράδεισος, κόλασις, αρετή, κακία, τι είναι ψυχή, σώμα κ.λ.π. Διότι χωρίς το σχολείον περιπατούμεν εις το σκότος, από το σχολείον ανοίγει το μοναστήριον. Αν δεν ήτο το σχολείον, που θα ήθελα μάθει εγώ να σας διδάσκω;

Επιπροσθέτως, σε άλλη διδασκαλία του επισημαίνει:

Διότι, άγιοι ιερείς και τίμιοι προεστώτες… έμαθα πολλών λογιών γράμματα, εβραϊκά, τουρκικά, φράγκικα και από όλα τα έθνη, με την χάριν του Χριστού μας, και πολλά τα εδιάβασα. Και όλα τα εθνικά κάλπικα τα ηύρα, όλα ευρέματα και σπέρματα του διαβόλου, και κατά αλήθειαν, αδελφοί μου, τόσον τα εμελέτησα τα γράμματα. Καθώς ο χρυσικός λαγαρίζει το ασήμι και δεν το αφήνει τελείως αζούραν, και τότε είναι λαμπρόν και καθαρόν και το αγοράζει με κάθε προθυμίαν ο άνθρωπος, έτσι κι εγώ ηύρα καθαρά, άγια και αληθινά, λαμπρά και υπερλαμπρότερα από τον ήλιον τα λόγια και τα προστάγματα του Χριστού. Και όποιος πιστεύει τον Χριστόν και τον λέγει Θεόν και κάμνει τα πράγματά του, όπου λέγει το άγιον Ευαγγέλιον, εκείνος είναι καλότυχος και τρισμακάριστος και καμμίαν φοράν δεν θέλει εντροπιασθή.

Τέλος, με τη φλογερή διδασκαλία του κατά της πολυτέλειας και της ματαιότητας του στολισμού, παρακίνησε πολλές γυναίκες να συγκεντρώσουν τα χρυσαφικά, τα ασημικά και τα πολύτιμα πετράδια τους και να τα εναποθέσουν στις επιτροπές δημιουργίας σχολείων. Η αξιοθαύμαστη αυτή κίνηση των εμπνευσμένων από το κήρυγμα του Ευαγγελίου ψυχών είχε ως στόχο και αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ιδιαίτερου ταμείου υπέρ του Γένους και της ιδρύσεως των ελληνικών σχολείων.

Το δρόμο, αγαπητοί αδελφοί και αδελφές, αλλά και τον τρόπο για την ανάσταση -τόσο κυρίως την πνευματική αλλά και την οικονομική και την πολιτισμική- μιας χώρας «τριτοκοσμικής», όπως πολλοί τις αποκαλούν, έδειξε ο Άγιος Κοσμάς ο Ισαπόστολος. Να χτισθούν σχολεία χριστιανικά. Και πού θα τα βρούμε τα χρήματα; Από τα περιττά -που σχεδόν όλα περιττά είναι- κοσμήματα και χρυσαφικά, τόσο των ανδρών όσο και των γυναικών. Έτσι και τη ματαιοδοξία μας θα περιορίσουμε, αλλά και ένα χωριό, μια πόλη, μια χώρα θ’ αναστήσουμε. Και μη μου πείτε “είναι ενθύμια αγαπητών ανθρώπων”. Αναλογισθείτε πως θα είναι το καλύτερο μνημόσυνο αυτών, παρά να βρίσκονται ξεχασμένα για χρόνια στης λήθης τα ντουλάπια.

Η μνήμη του τιμάται 24 Αυγούστου.